tweede pianoconcerto

Het publiek mocht dan al gewonnen zijn voor zijn expressieve melodieën en rijke klankkleuren; critici waren niet altijd even enthousiast en bestempelden zijn muziek als ouderwets. In de concertzaal moest Rachmaninov het vaak opnemen tegen de vooruitstrevende muziektaal van de opkomende modernisten. Een toonspraak die nooit de zijne was en zou worden. Het is de grootste kritiek die de componist bij leven moest verduren. Want terwijl zijn landgenoot Igor Stravinsky steeds vooruitstrevend de grenzen van het mogelijke en het toelaatbare verlegde, heeft hij zich als twintigste-eeuwer altijd in het verleden verdiept – of het toppunt van de romantische stroming bereikt, het is maar hoe je het bekijkt.

Rachmaninov maakte de eerste schetsen van zijn Tweede Pianoconcerto tijdens de zomer van 1900, tijdens een verblijf in Italië met de bevriende baszanger Feodor Chaliapin, en werkte de laatste twee delen af toen hij terug in Moskou was. Het tweede lyrische deel voltooide hij als eerste, daarna volgde het derde deel, net op tijd voor een benefietconcert op 2 december 1900. Rachmaninov zag er erg tegenop, en tot overmaat van ramp werd hij enkele dagen voor het concert snipverkouden. Maar zijn angst bleek nergens voor nodig: het applaus was uitbundig en ook de pers uitte zich in laaiende commentaren. Het hele gebeuren gaf Rachmaninov voldoende zelfvertrouwen om de compositie af te werken. De daaropvolgende zomer werkte hij ook het eerste deel af, en het volledige concerto — dat hij opdroeg aan Nikolai Dahl – ging in première op 9 november 1901 onder leiding van zijn neef Alexander Siloti.

Wie is Nikolai Dahl?

Enkele jaren voordat Rachmaninov zijn Tweede Pianoconcerto schreef belandde hij in een diep dal. Het neerschrijven van zijn eerste symfonie verliep moeizaam en voor Rachmaninov ging deze gebeurtenis met nog meer druk gepaard na het overlijden van Tchaikovsky in 1893. De première in 1897 was dan ook rampzalig: een aangeschoten Glazoenov zorgde naar verluidt voor een erbarmelijke uitvoering en César Cui bestempelde de symfonie als “een evocatie van de zeven plagen van Egypte”. Rachmaninov zakte weg in een depressie en zette drie jaar lang geen noot meer op papier:

"Een verlammende apathie maakte zich van mij meester. Ik deed helemaal niets en vond nergens plezier in. De helft van mijn dagen bracht ik door op een bank. Ik had het opgegeven en verkeerde in grote wanhoop."

Maar in 1900 zocht Rachmaninov hulp, en vond die onder andere bij neuroloog Nikolai Dahl. Wat er zich binnen die vier muren heeft afgespeeld, zullen we nooit met zekerheid kunnen zeggen. We weten wel zeker dat de neuroloog zich specialiseerde in therapie onder hypnose. Verschillende biografen hebben het over een mantra-achtige behandeling, waarbij Dahl Rachmaninov slapend toesprak: “Je zal beginnen met het schrijven van je concerto ... Je zal met grote vaardigheid werken ... Het concerto zal van uitstekende kwaliteit zijn.” Sommige musicologen zijn iets voorzichtiger in hun uitspraken en beweren dat de twee mannen op een traditionelere manier, door gesprekstherapie, het probleem verholpen hebben. Vast staat alleszins dat Dahl een belangrijke rol gespeeld heeft in het overkomen van dit trauma. Na drie maanden bij de arts, geruggensteund door zijn familie, kwam Rachmaninov er weer bovenop. Als dankbetuiging droeg hij het Tweede Pianoconcerto op aan zijn dokter.