programmatoelichting

geschreven door JASPER CROONEN

Joseph Haydn Die Schöpfung, Hob.XXI:2 (1798)

[lees ook: tekst & vertaling]
[ontdek ook: Muntpunt leeslijst]
[bekijk alle toelichtingen]

-----

15.09.2023 CONCERTGEBOUW BRUGGE
16.09.2023 FLAGEY

Haaa-llelujah
Haaa-llelujah
Hallelujah, Hallelujah
Hal-leee-lu-jaaah!

Neen, je vergist je niet. Dit is wel degelijk een toelichting bij Die Schöpfung van Joseph Haydn. Maar wie raakt er nu niet geïnspireerd door het iconische koorgezang uit Georg Friedrich Händels Messiah. Haydn in ieder geval wel. Toen hij in 1791 in Westminster Abbey een herdenkingsplechtigheid bijwoonde, zou hij volgens biograaf Ferdinand Pohl diep geraakt zijn door de muziek.

Toen de krachtige muzikale golf van het 'Hallelujah' ons overspoelde [...] de kracht van de menselijke geest de lof van de Almachtige bezingend […] bleef er nauwelijks een oog droog. Haydn, die vlakbij de koninklijke loge stond, huilde als een kind.

Toegegeven, er is wel wat twijfel over de accuraatheid van dat citaat. Zo is het pas jaren nadien neergeschreven, in 1867, meer dan een halve eeuw na het overlijden van Haydn. De tranen zijn moeilijk te bevestigen, maar dat Händels koormissen invloed op Haydn uitoefenden, staat buiten kijf. Musicologen Georg Feder en James Webster noemen de beleving zelfs ‘de voornaamste stimulans voor het componeren van Die Schöpfung.’

Dat werk raakte aan het eind van de 18de eeuw in een stroomversnelling dankzij de artistieke en financiële ruggensteun van baron Gottfried van Swieten. Een welgestelde kunstminner die er nauwe, professionele banden op nahield met de groten van zijn tijd: Mozart, Beethoven en dus ook Haydn. Van Swieten vormde – vermoedelijk rond 1785 – een ‘Gesellschaft der Associierten’. Samen met enkele andere aristocraten organiseerde hij muziekavonden waar oratoria en andere werken in beperkte kring uitgevoerd werden. Deze ‘Associierten’ betaalden het honorarium van de componist en namen de kosten van de uitvoering voor hun rekening. Op de eerste sessies stonden Mozart-arrangementen van muziek van Händel op het programma. Na het overlijden van Amadeus in 1791 zou de focus verschuiven naar Haydn. Het is dit gezelschap dat Die Schöpfung in 1798 voor het eerst te horen krijgt.

Al nam van Swieten zelf geen genoegen met een zuiver financiële bijrol. Hij wou ook als librettist zijn steen bijdragen aan de creatie van Die Schöpfung. De baron had zijn strepen verdiend toen hij in 1796 de teksten voor Haydns koorversie van Die sieben letzten Worte unseres Erlösers am Kreuze had geredigeerd. Die Schöpfung was een logisch vervolg aan hun samenwerking.

Het idee voor dat oratorium kreeg vorm nadat Haydn van zijn impresario Johann Peter Salomon een libretto, The Creation of the World, in handen kreeg; een tekst die oorspronkelijk voor Händel – alweer hij – bedoeld was, maar nooit op muziek was gezet. ‘Ik zag meteen in dat zo'n verheven onderwerp Haydn de kans zou geven [...] om de volle kracht van zijn onuitputtelijke genie uit te drukken,' zei van Swieten.

Die baseert zich voor de tekst van het scheppingsverhaal, logischerwijs, voornamelijk op het Bijbelboek Genesis, aangevuld met teksten uit Psalmen en uit John Miltons epische gedicht Paradise Lost. Bijzonder is dat Die Schöpfung van in het begin zowel in het Duits als in het Engels (The Creation) geconcipieerd is. Het werk wordt zelfs bestempeld als de eerste tweetalige compositie uit de muziekgeschiedenis. Van Swieten vertaalde zijn – oorspronkelijk Engelse – libretto, zodat Haydn op de Duitse tekst kon werken. Opvallend, daarvoor baseerde hij zich niet op een bestaande Bijbelvertaling. In het Duits probeerde van Swieten net zo dicht mogelijk bij de tekst en de prosodie van het Engels te blijven. ‘[ze] moeten zich gerealiseerd hebben dat het Engelse publiek niet gemakkelijk veranderingen in de heilige tekst van hun Bijbel zou accepteren,’ zegt musicoloog en Groot-Brittanniëspecialist Nicholas Temperley daarover.

Het uiteindelijke libretto bestaat uit drie delen. De eerste twee volgen de Bijbelteksten nauwgezet: de schepping van hemel en aarde, licht, lucht, vissen, vogels en uiteindelijk mensen. Pas wanneer ‘God keek naar alles wat Hij gemaakt had’ laten van Swieten en Haydn Genesis los en bezingen ze in het derde deel de eerste gelukzalige uren van Adam en Eva in het aards paradijs.

De muziek die Haydn bij dat scheppingsverhaal componeert, is groots, uitgekiend en jubelend. Drie solisten vertolken in de eerste delen de rol van aartsengelen, in het derde deel kruipen twee van hen in de huid van Adam en Eva. In het verleden werd al eens gespeculeerd dat er daarnaast tot wel 400 muzikanten nodig waren voor een uitvoering van Die Schöpfung, dat aantal lijkt enigszins gemythologiseerd – 120 musici en 60 zangers ligt waarschijnlijk dichter bij de waarheid. Maar er kan niet ontkend dat de componist alles uit de kast haalt voor zijn oratorium. Daar geeft Haydn zelf in 1801 de redenen voor:

"Het [scheppingsverhaal] is altijd beschouwd als het meest sublieme en meest ontzagwekkende beeld voor de mensheid. Dit grote werk met passende muziek begeleiden, kan er alleen maar voor zorgen dat deze heilige emoties in het hart van de luisteraar versterkt worden, en dat ze hem zeer ontvankelijk maken voor de goedheid en almacht van de Schepper." Joseph Haydn

Hij neemt zijn componeertaak dan ook niet lichthartig op. Al in de eerste maat grijpt Haydn de luisteraar bij het nekvel. Met paukengeroffel verklankt Haydn de totale chaos waarin de schepping start, het onverwachte openingsakkoord in do klein als goddelijke binnenkomer.

Dit soort muzikale schilderingen zal Haydn doorheen het hele oratorium gebruiken: de golvende bewegingen bij het scheppen van de wateren, het dartele fluitspel wanneer de vogels ter aarde komen. Ooggetuigen spreken lovend over zijn toonzetting van het majestueuze eerste licht. ‘Toen [dat] voor het eerst uitbrak,’ beschrijft F.S. Silverstolpe, ‘leek het wel dat er lichtstralen uit de ogen van de componist schoten. De betovering van de geëlektriseerde Weners was zo diep dat de uitvoerders enkele minuten niet verder konden spelen.’

Haydn speelt met zijn noten zelfs muzikale spelletjes op de tekst van van Swieten, onder meer door een lang aangehouden noot te gebruiken op de eerste lettergreep van ‘ewigkheit’ (eeuwigheid). Maar, bij al die klankschilderingen en spielerei verliest Haydn nooit de grote structuur van zijn werk uit het oog. Om het goddelijke licht te verklanken, gebruikt de componist bijvoorbeeld een do groot-akkoord. Op die manier lost hij de spanning op die al sinds de do klein-opening van de instrumentale introductie in de muziek vervat zit. Het is dit samenvloeien van episch subject, muzikale vertelkracht en formele begaafdheid die Die Schöpfung tot een van Haydns meesterwerken maken.

Het hoeft dan ook niet te verbazen dat het oratorium al snel uit de privévertrekken van de ‘Associierten’ barst. In 1799 krijgt het grote publiek Die Schöpfung voor het eerst te horen in het Weense Burgtheater, een voorstelling die onherroepelijk uitverkocht is. Haydns internationale faam maakt het werk vrijwel onmiddellijk tot een vaste waarde op concertprogramma’s. Voor Haydns dood in 1809 zal het werk alleen in Wenen maar liefst veertig keer uitgevoerd worden; nog eens bijna veertig keer buiten Oostenrijk, verspreid over het hele Europese vasteland en in de Verenigde Staten.

… en Haydn zag dat het goed was.