Jean Sibelius Vioolconcert in d, op. 47 (1904)
Edgar Elgar Variations on an Original Theme for orchestra, op. 36 (Enigma) (1899)
24.10.2025 FLAGEY BRUSSEL
Naast muzikant en componist was Edward Elgar (1857-1934) een groot liefhebber van puzzels en cryptogrammen. Geen wonder dat hij er ook in zijn muziek verwerkte, met de Enigmavariaties als beroemdste voorbeeld. De term 'Enigma' verwijst niet alleen naar de gecodeerde bijnamen of initialen van vrienden die hij in de variaties portretteerde, maar ook naar een bovenliggend fantoomthema dat aan de oorsprong zou liggen van het werk. Dat thema wordt echter niet gespeeld en is dus sinds zijn ontstaan in mysterie gehuld.
Al even geheimzinnig is het begin van het Vioolconcerto in d klein van Jean Sibelius (1865-1957). Na een duistere start klimt de melodie op naar de hoogste regionen en spreidt zich een weids symfonisch landschap uit. Ondanks een rampzalige première groeide Sibelius’ enige vioolconcerto uit tot een favoriet van vele solisten. Ook van Liza Ferschtman: "Het is een stuk van uitersten met een breed scala aan emoties. (...) In iets meer dan een half uur word je meegezogen in een adembenemend universum."
Sibelius componeerde maar één concerto voor de viool, en dat terwijl hij er als kind al van droomde om violist te worden. De Finse componist pende zijn eerste ideeën neer in 1899, maar het duurde tot het najaar van 1903 voor hij zich er helemaal op kon toeleggen. Enkele maanden later schreef zijn vrouw Aino in een brief: ‘Hij heeft zoveel thema's in zijn hoofd dat hij er letterlijk duizelig van wordt. Hij blijft de hele nacht wakker en speelt ze ongelooflijk goed.’
Aanvankelijk droeg Sibelius zijn Vioolconcerto op aan de beroemde violist Willy Burmester, die het in Berlijn zou creëren. Door omstandigheden ging de première uiteindelijk door in Helsinki, en omdat Burmester niet beschikbaar was, wendde Sibelius zich tot de Hongaarse violist en pedagoog Victor Nováček. Die ging in op het voorstel, maar kreeg nauwelijks tijd om de veeleisende solopartij in te studeren – Sibelius voltooide het werk immers pas vlak voor de première op 8 februari 1904. Het concert liep uit op een fiasco, waarna Sibelius een verbod uitsprak om die eerste versie nog te spelen: "Ik ga mijn vioolconcert intrekken; het wordt pas over twee jaar gepubliceerd. Het eerste deel moet herschreven worden, en hetzelfde geldt voor de verhoudingen in het andante, enzovoort."
Die zomer ruilde Sibelius Helsinki in voor zijn landhuis Ainola aan het Tuusulameer. Daar herwerkte hij zijn Vioolconcerto in alle rust tot de versie die vandaag zo geliefd is. Niemand minder dan Richard Strauss dirigeerde de première op 19 oktober 1905, deze keer met Karel Halíř als solist. Vandaag staat het werk op het repertoire van zo goed als iedere topviolist. Het is een echt virtuozenstuk, al streefde Sibelius naar een evenwicht tussen technisch vertoon en melodie. Ook in de vormelijke opbouw speelde hij met de verwachtingen: de gebruikelijke solistencadens schoof hij naar het midden van het eerste deel. Zo dient ze binnen de sonatevorm als doorwerking van het thema. De echte virtuositeit bewaarde Sibelius voor het einde: terwijl lyriek in het eerste en tweede deel primeert, moet de solist vooral in het slotdeel halsbrekende toeren uithalen om de opzwepende dans de baas te blijven.
De Enigmavariaties, een van de bekendste werken van de Britse componist Edward Elgar, ontstonden als bij toeval. Na een lange lesdag ergens in oktober 1898 zat Elgar wat aan de piano te improviseren. Toen zijn vrouw Alice hem vroeg wat hij aan het spelen was, antwoordde de componist: "Niets, maar ik kan er wel iets van maken." En verder bouwend op het thema dat zijn vrouw zo mooi vond, componeerde hij er veertien variaties bij.
'Aangevat met een humoristische geest en voortgezet in diepe ernst', zo omschreef Elgar het werk dat zijn definitieve doorbraak zou betekenen. Hij noemde het aanvankelijk Variations on an Original Theme, maar wijzigde de naam later naar Enigma Variations, en droeg het op aan 'vrienden die erin afgebeeld worden’. Maar zoals de term ‘enigma’ al doet vermoeden, vormen de variaties geen expliciete portretten van die kameraden of geliefden. Het gaat om subtielere verwijzingen, naar een specifieke karaktertrek of soms naar een voorval dat hij met die specifieke persoon beleefd had. Bovendien duidde Elgar elke variatie aan met bijnamen die alleen hij kende, of met initialen – zoals de eerste variatie ‘CAE’, naar zijn vrouw Caroline Alice Elgar. De bekendste variatie is ongetwijfeld de negende, getiteld Nimrod, naar de Bijbelse jager uit het Oude Testament. Elgar droeg dit deel op aan de Duitse muziekcriticus en uitgever August Jäger, die een belangrijke rol speelde in zijn carrière. In de variatie weerklinkt een citaat uit de achtste pianosonate van Beethoven, de componist die Jäger altijd als voorbeeld aanhaalde wanneer Elgar in een dipje zat.
Elgars codering achter de reeks vriendenportretten werd vrij snel gekraakt door de buitenwereld. Maar het grootste raadsel in deze compositie werd zelfs na meer dan honderd jaar door niemand achterhaald, talrijke musicologische onderzoeken en speculaties ten spijt. Dat was natuurlijk Elgars opzet.
"Een geheimzinnig raadsel dat onopgelost moet blijven." Veertien variaties rond een enkel thema: het lijkt eenvoudig, banaal – saai zelfs. Maar de muzikale spielerei die Elgar na een avondje droedelen aan de piano neerpende, groeide uit tot een van de bekendste werken uit het symfonisch repertoire.
Pianist en verhalenverteller Florestan Bataillie voert je mee door de raadselachtige wereld van Elgars Enigma Variations – waarin elke variatie een muzikaal eerbetoon is aan een dierbare uit Elgars leven. Of je nu al een doorgewinterde kenner bent of gewoon nieuwsgierig: iedereen welkom en geen voorkennis vereist!
"Een geheimzinnig raadsel dat onopgelost moet blijven." Veertien variaties rond een enkel thema: het lijkt eenvoudig, banaal – saai zelfs. Maar de muzikale spielerei die Elgar na een avondje droedelen aan de piano neerpende, groeide uit tot een van de bekendste werken uit het symfonisch repertoire.
"Een oud verhaal, maar eeuwig jong: Romeo en Julia." Romeo en Julia is het ultieme liefdesverhaal, dat in de handen van Tchaikovsky een meeslepend muzikaal drama vol hartstocht, spanning en lyriek wordt.
